Pengajian Melayu memerlukan naratif baru

Oleh Nik Abdul Rakib Bin Nik Hassan

Jurusan Pengajian Melayu di universiti di Thailand hanya terdapat di Prince of Songkla University, Kampus Pattani. Pada peringkat awal Jurusan Pengajian Melayu di universiti tersebut diasaskan oleh Prof. Madya Dr. Ahmad Idris atau Worawit Baru, mantan senator Thailand. Walaupun begitu Jurusan Pengajian Melayu ini berkedudukan seperti “hidup segan mati segan”. Jurusan Pengajian Melayu yang semakin kurang mendapat minat dari pelajar dan juga ibu bapa. Dengan itu pihak universiti telah menggabungkan Jurusan Pengajian Melayu dengan Jurusan Bahasa Melayu menjadi Jurusan Bahasa Melayu dan Pengajian Melayu.

Semua ini berpunca dari kekurangan pelajar di Jurusan Pengajian Melayu. Begitu juga tiada penggerak Jurusan Pengajian Melayu proaktif seperti di zaman Prof Madya Dr. Ahmad Idris @Worawit Baru.

Di sini saya kemukakan sebuah artikel bertajuk “Malay studies needs a new narrative” tulisan Prof Dato’ Dr. Ahmad Murad Merican yang disiarkan di Surat khabar New Strait Times pada 10 Jun 2023. Artikel asalnya ditulis dalam Bahasa Inggeris. Inilah isi artikel tersebut:

Pengajian Melayu memerlukan naratif baru

Prof Dato’ Dr. Ahmad Murad Merican

Pengajian Melayu di Malaysia nampaknya telah dipulaukan secara intelektual. Keyakinan dalam mempromosikan perspektif orang asli dan endogen di lapangan sangat diperlukan.

Ini tidak bermakna mewujudkan pandangan Melayu yang berpaksikan ilmu dan dunia.

Apa yang mesti dilakukan ialah melibatkan diri dengan perspektif aliran utama Eurosentrik pengetahuan dalam sains sosial dan kemanusiaan. Kesarjanaan pengajian Melayu seharusnya secara intelek menentang kanun Eropah. Ia mengalami ketidaksamaan epistemik.

Korpus telah dibangunkan daripada penerimaan pemikiran dan metodologi yang tidak kritis. Terdapat keperluan untuk membina kapasiti dan pengantarabangsaan

Pengajian Melayu mesti mengkontekstualisasikan dirinya sebagai integral kepada kajian Eropah dan global. Pengajian Melayu tidak boleh mengasingkan diri daripada landskap politik, ekonomi dan budaya global moden.

Baru-baru ini, Menteri Pengajian Tinggi Datuk Seri Mohamed Khaled Nordin menyeru agar pengajian Melayu memartabatkan diri sebagai medan strategik apabila berucap pada program Syarahan Za'ba di Akademi Pengajian Melayu, Universiti Malaya. Cadangan menteri adalah tepat pada masanya.

Korpus pengajian Melayu adalah alat untuk kita mengkaji diri sendiri dan orang lain. Kira-kira 20 tahun yang lalu, Institut Kajian Barat telah ditubuhkan di sebuah universiti tempatan. Kajian Barat adalah sisi lain dari pengajian Melayu.

Namun begitu, inisiatif itu tidak dapat dikekalkan. Pihak-pihak dan sarjana yang berkenaan menganggap ini hanya sebagai sebahagian daripada rangkaian kajian kawasan yang lebih besar dan bukannya wacana yang merapatkan, saling berkait dan memaklumkan antara satu sama lain. Kajian barat meninggal dunia secara tidak disengajakan.

Memandangkan arus politik dan epistemologi, dan cabaran yang nyata, pengajian Melayu memerlukan naratif baharu, yang memanifestasikan wajah transdisiplin. Tatanama pengajian Melayu telah berbeza-beza disifatkan sebagai Pengajian Alam Melayu dan Kajian Tamadun Melayu.

Secara epistemologi, perkara mesti dibongkar. Fikiran tawanan masih ada dan politik kepartian masih berpegang teguh. Kurikulum pengajian Melayu mesti melihat keadaan penjajah sebagai bermasalah.

Bagaimanakah seseorang boleh mengajar tentang orang Melayu jika seseorang itu menafikan representasinya (atau salah nyata) dalam sejarah dan masyarakat?

Kita harus menganggap pemisahan "tanah" dari "udara" sebagai pemisahan intelektual dan budaya seperti yang dimanifestasikan dalam pelbagai nama sebagai Kepulauan Melayu, Nusantara, atau atas nama negara-negara besar baru atau Asia Tenggara.

Kajian Melayu yang "berorientasikan semula" mungkin mendedahkan pencerahan lain, ruang kosmopolitan di Kepulauan Melayu. Salah satunya ialah zaman pencerahan Kesultanan Melaka pada abad ke-15. Satu lagi di Riau, kira-kira 400 tahun kemudian.

Riau juga merupakan buaian kemodenan dan kewartawanan Melayu. Sejarah intelektual Melayu mesti menjadi pusat dalam penyusunan semula bidang tersebut.

Institut Pemikiran dan Tamadun Islam Antarabangsa Universiti Islam Antarabangsa Malaysia juga terlibat dalam kajian sejarah dan tamadun Melayu. Ia mengadakan projek Tamadun Maritim Melayu pada 2021, dan akan menganjurkan bersama Persidangan Uthmaniyyah dan Dunia Melayu pada Oktober tahun ini (2023).

Pengajian Melayu merupakan komponen penting dalam pemikiran dan peradaban Islam.

Semestinya semakan kurikulum mesti dilakukan. Khalid keluar dengan tegas mengenai perkara ini. Agenda penyelidikan perlu disusun semula. Kebangkitan semula pengajian Melayu melangkaui bahasa dan sastera dijangkakan.

Kesarjanaan dekolonialnya mesti bergerak melangkaui kritikan terhadap kolonialisme dan eurocentrism. Ini harus difikirkan sebagai projek intelektual yang bekerja ke arah biasiswa autonomi.

Segelintir pusat pengajian Melayu di Malaysia mesti secara kolektif terlibat dengan institusi pengajian lama yang mempelajari Alam Melayu, bukan sahaja di Leiden dan London, tetapi juga di bahagian lain di benua Eropah, serta Rusia, tidak melupakan China dan Korea.

Terdapat minat yang muncul dalam dunia Melayu dari Turkiye dan dunia Indo-Iran. Dan, kita tidak boleh melupakan Singapura, yang telah menghasilkan beberapa kesarjanaan yang baik dan mendefinisikan tentang masyarakat Melayu selama beberapa dekad.

Khaled menyebut tentang penubuhan semula Pengerusi Za'ba di Akademi. Terdapat satu di sebuah universiti di Tanjung Malim. Kerusi-kerusi lain yang memperingati tokoh dalam sejarah intelektual mesti diwakafkan, termasuk Abdullah Abdul Kadir Munshi, Syed Shaykh al-Hadi dan A. Samad Ismail.

Mendirikan kerusi pengajian Melayu di luar negara bukanlah satu kemewahan; ia adalah satu keperluan. Mewujudkan semula dan memastikan kesinambungan kerusi pengajian Melayu adalah penting dalam meluaskan naratif Melayu (dan Malaysia) ke seluruh dunia. Ini termasuk dunia Arab, Turkiye dan Iran, serta Jepun, Filipina dan Hawaii. Kerusi itu mesti menjadi sebahagian daripada usaha kolektif dalam menggunakan diplomasi budaya dalam meluaskan kuasa lembut Malaysia di persada global.