Identiti Melayu Patani : Identiti Institusi Pondok

 Oleh Nik Abdul Rakib Bin Nik Hassan

kita bicara tentang Identiti Melayu Patani khusus kepada Identiti institusi Pondok (Pesantren). Dengan tajuk “Identiti Melayu Patani : Identiti institusi Pondok” ini kita boleh lihat apakah dan bagaimana identit Melayu Patani khususnya identiti institusi Pondok. Oleh kerana kita akan bicara Identiti Melayu Patani khususnya Identiti institusi Pondok. Sekali lagi kita lihat pandang Sdr. Zawawee Pakda Ameen, pensyarah di Prince of Songkla University, Kampus Pattani terhadap Identiti Melayu Patani : identiti institusi Pondok. Kita lihat pandangannya melalui tesisnya yang bertajuk “Identiti Melayu Patani: Kajian Tentang Peranan Instutusi Pondok di Wilayah Patani.” Tesis MA dituju kepada Akademi Pengajian Melayu, Universiti Malaya. Isi kandungan Identiti Melayu Patani : identiti institusi Pondok adalah seperti berikut :

Pondok ialah institusi pendidikan yang mengendalikan pengajian agama Islam, di mana tuan guru diakui kepakarannya oleh penduduk Melayu tempatan (Awang Had Salleh 1977). Pondok di sini bermaksud institusi pondok yang mengendalikan pengajian agama Islam di selatan Thailand, khususnya di wilayah Pattani. Pengkaji melihatkannya sebagai salah satu identiti kerana institusi ini telah mewujudkan fenomena baru kepada masyarakat Melayu di Wilayah Sempadan Selatan. Fenomena tersebut ialah mengubah Patani zaman lampau kepada pusat pendidikan agama Islam yang terkenal di Asia Tenggara. Pondok telah mengharumkan nama Patani ke dunia pendidikan agama Islam yang juga berfungsi sebagai simbol yang menunjukkan jati diri penduduk Melayu Patani.

Bentuk dan suasana dalam kawasan institusi pondok tradisional telah menjadi identiti pendidikan agama di Patani. Institusi pendidikan agama bentuk ini mempunyai pondok atau dangau kecil berdekat-dekat dan dibina dengan teratur sebagai tempat kediaman pelajar-pelajarnya. Pondok-pondok tersebut dibina di sekitar surau dan rumah tuan guru atau tok guru, dan dibahagikan kepada pondok pelajar lelaki (pondok luar) dan pondok pelajar wanita (pondok dalam). Sistem halakah yang pelajar akan melingkungi tok guru atau kepala talaah (pelajar yang dipercayai oleh tok guru) tidak dilakukan hanya di atas balai atau surau sahaja, tetapi sistem ini juga dilakukan sesama mereka di pondok-pondok untuk menambahkan lagi ilmu atau mengulang kaji pelajaran.

Selain dapat menimba ilmu, mereka juga mempraktikkannya melalui aktiviti-aktiviti yang disediakan di pondok dan perkhidmatan terhadap masyarakat di sekitarnya apabila dijemput untuk menyertai majlis adat istiadat dan upacara agama. Oleh itu, tidak dapat dinafikan bahawa pendidikan berbentuk seperti ini amat berkesan dan digemari oleh penduduk tempatan. Para ulama dan kitab Jawi yang berperanan di Nusantara telah menjadi bukti ketara yang dapat dilihat sehingga kini.

Pondok merupakan institusi yang berperanan dalam mendidik penduduk Melayu yang membentuk corak pemikiran dan kepercayaan terhadap agama Islam. Pondok juga membentuk dan menyebarkan adat dan kebudayaan Melayu di Patani. Selalunya tuan guru akan mengetuai upacara-upacara agama, seperti maulud, kenduri-kendara, majlis tahlil, solat jenazah, nasi baru, naik rumah baru dan lain-lain adat istiadat Melayu yang telah diubahsuaikan dengan identiti agama. Adat-istiadat tersebut dilakukan secara turun temurun dan diketuai oleh tuan guru, imam, khatib, bilal atau sesiapa sahaja yang berpendidikan agama dan dipercayai oleh masyarakat, terutamanya lulusan daripada institusi pondok.

Pondok lebih berpengaruh daripada sekolah pendidikan awam kerajaan kerana diminati ramai dan lebih sesuai dengan adat dan kebudayaan mereka. Orang yang berpendidikan agama akan diiktiraf oleh masyarakat tempatan, sebaliknya orang yang belajar di sekolah awam kerajaan dikenali dengan “mengaji Siam”. Sesetengah orang yang agak berumur sedikit akan menganggap bahawa belajar Siam adalah belajar ilmu yang bertentangan dengan Islam. Sehingga terdapat di kalangan mereka menganggap bahawa belajar Siam adalah belajar untuk menjadi orang Siam, yang membawa erti orang Buddha.

Institusi pondok masih berperanan walaupun kebanyakannya sudah berubah bentuk dan sistem pendidikan kepada Sekolah Agama Islam Swasta atau lebih dikenali oleh penduduk tempatan dengan sekolah pondok . Menurut Worawit Baru (1998), Sekolah pondok di selatan Thailand semakin hari semakin mendapat sambutan hangat daripada masyarakat Islam di Thailand, terutamanya penduduk Melayu di Wilayah Sempadan Selatan. Lulusan sekolah pondok kini memegang berbagai jawatan sama ada di sektor awam atau swasta. Namun begitu, di sebalik keuntungan yang dapat menambah dan menyebarkan pendidikan agama Islam dan kebudayaan Melayu, mereka juga menerima ancaman terhadap identiti Melayu Patani.

Institusi pondok banyak memainkan peranan terhadap masyarakat Melayu dan masih berkhidmat dengan giat, walaupun sesetengah bentuk tradisional bagi sesetengah intitusi sudah berubah. Peranan institusi pondok dijelmakan dalam berbagai-bagai bentuk, sama ada hasil daripada perubahannya yang dikenali dengan sekolah pondok atau madrasah, atau lain-lain bentuk sumbangannya terhadap masyarakat Patani, seperti sekolah tadika, ulama, kitab Jawi, imam, ustaz, guru tadika dan sebagainya adalah memadai untuk menganggapkannya sebagai salah satu lagi identiti yang membezakan penduduk Melayu Patani dengan masyarakat lain.

Rujukan :

Awang Had Salleh (1977). Institusi Pondok di Malaysia. Dalam Zainal Kling (ed), Masyarakat Melayu: Antara Tradisi dan Perubahan. Kuala Lumpur: Utusan Publications & Distributors.

Hasan Madmarn (1990). Traditional Muslim Institutions in Sounthern Thailand: A Critical Study of Islamic Education  and Arabic Influence in the Pondok and Madrasah Systems of Pattani. Ph.D. Thesis., University of Utah.

Hasan Madmarn (2001). Pondok dan Madrasah di Patani. Bangi : Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia.

Worawit Baru @ Ahmad Idris “Pendidikan Pondok di Negara Thailand : Satu Sistem Pendidikan ke Arah Keseimbangan Insan,” Kertas kerja perbentangan Persidangan Antarabangsa Bahasa, Sastera dan Budaya Melayu. York Hotel, Nanyang, Singapura, 17-18 Julai 1998.

Worawit Baru @ Ahmad Idris(1999). Dasar Kerajaan dan Kesannya Terhadap Bahasa Melayu di Negara Thai. Tesis Ph.D. Universiti Malaya. Kuala Lumpur.